İran rejimi Urmu gölünü öldürməkdədir
Dünyanın ən böyük daimi hiper şoran göllərindən biri olan Urmu gölü Cənubi Azərbaycanın göbəyində yerləşir və mərkəzi Amerikadakı Yuta duzlu gölündən bir qədər böyükdür. Suyun səviyyəsinin yüksək olduğu dövrlərdə gölün eni şərqdən qərbə 56 km, şimaldan cənuba isə 144 km uzunluğunda olmuşdur. Bu göl beynəlxalq əhəmiyyətli su-bataqlıq ərazisi kimi qeydə alınmışdır (1971) və YUNESKO-nun Biosfer Qoruğundan biri kimi təyin edilmişdir (1976). Urmu gölü nadir növlərdən biri olan artemiyalara, ördəklərə, flaminqolara və bir çox köçəri quşların mövsümi yaşayış yerinin mərkəzi olmuşdur. Həmçinin Urmu gölü turistlər üçün məşhur yer idi.
Son zamanlar (2012-14) Urmu gölü tamamilə məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Güney Azərbaycan xalqı bu ekoloji fəlakətin səbəbini İranın Fars azlıq müstəmləkə rejimi hesab edir. Bunun əsas səbəbi irqçi panfarsizm ideyasından qaynaqlanan rejimin böyük səviyyədə gizli və düşünülmüş siyasətini qəbul etməsidir. Əsasən Rza Mir Pənc hakimiyyətə gəldikdən sonra (1923), bu bölgənin tədricən dağıdılması Azərbaycan xalqının türk kimliyinin inkar edilməsi və türk dilinin qadağan edilməsi və milli sərvətlərin talan edilməsi ilə başlanmışdır. Təəssüf ki, bu cirkin sıyaset təhlükəli şəkildə Güney Azərbaycanın ekoloji dağıdılması mərhələsinə qədəm qoyub, o cümlədən Urmu gölünün qurudulması baş tütmaqda dir.
Keçən on ildə (2004-2014) azərbaycanlılar öz etiraz mitinqlərində gölə butulka su tökmək və ya insanları göz yaşları ilə gölü doldurmağa dəvət etmək kimi müxtəlif simvollardan istifadə ediblər “ Gəlin gedek agliyaq – Urmu goluin dolduraq". Ölməkdə olan Urmu gölünü xilas etmək üçün sosial şəbəkələrdə yayımlanan etirazın başqa bir simvolu da ana dilində Azərbaycan türkcəsində yayilan bir video kilipdir ki, bir genc giz deyir: “ Mən Güney Azərbaycanlıyam. Urmu gölünü xilas etmək üçün və ona görə ki (Iran Prezidenti ) Cənab Ruhani Urmiya gölünü xilas etmək vədinə sadiq qalmadı, mən onu duz kovası meydanına çağırıram” deyərək üzərinə duz kovası tökərək bu simvolik etirazı ictimailəşdirdi".
Etnik-milli məsələlər və Urmu gölü
Urmu gölünün taleyi Azərbaycan türkləri üçün milli, sosial və iqtisadi məsələdir və Azərbaycan sivilizasiyasının bir parçası hesab olunur. Təəssüf ki, bu gölün taleyi indi Fars azlığın, müstəmləkəçi rejiminin əlindədir. Təbii ki, bölgə xaricindəki insanlar, xüsusən də Qərb cəmiyyətləri üçün, bu heqiqeti dərk etmək çətindir ki, Urmu gölünün ölümünün arxasında İran- Fars rejiminin irqçi siyasi motivləri mühüm rol oynayır.
İran adli olke çox millətli dir və hər millətin özunə məxsus tarixi torpaqi və ərazisi var. Azi 9 əyalətə bölünən Güney Azərbaycanin tarixi torpağı, 30 milyondan çox Azərbaycan türkünün vətəni dır. Min illik hakimiyyət tarixinə malik olmasina rəğmən, məşrutə inqilabından bəri bir əsrdən artıqdır ki, azərbaycanlılar ən böyük milli qrup kimi İranın indiki coğrafiyasında demokratik hərəkatların dayağı olublar. Onlar İranın avtoritar və müstəmləkə rejimindən müstəqil olaraq öz milli və demokratik hökumətlərini qura bildilər (1945-46). Lakin bu gənc demokratik hökumət soyuq müharibənin və Şərqin və Qərbin böyük dövlətləri arasında sövdələşmənin ilk qurbanı oldu və Məhəmməd Rza şah ordusunun qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Birinci mərhələdə Cənubi Azərbaycanın hərbi işğalından sonra mərkəzi Tehran olan fars diktatura rejimi Azərbaycan xalqına qarşı amansız cinayətlər törədib. Əvvəlcə milli hökumətə mensub olanlari edam etdilər, minlərlə günahsız insanı qətlə yetirdilər, türkcə yazildiğina görə məktəb kitablarını yandırdilar, minleərceə insani həbs edib, kütləvi sürgün və köç etməyə məcbur etdilər.Ardınca sistemli və məcburi assimilyasiya, bütün məktəblərdə, idarələrdə, məhkəmələrdə ana dilindən istifadəni qadağan edərək, onun yerinə fars dilini təhmil etdilər.
İqtisadi işlərdə milli hökumət tərəfdarlarının iş və sənaye mərkəzlərini bağlayıb müsadirə etməklə və İranın tarixen birinci və o vaxta qədər ikinci iqtisadi qütbü olan Güney Azərbaycan bölgələrinə böyük investisiyaların qarşısını almaq nəticəsində yoxsulluq kök saldı və ölkənin yoxsul və ilk miqrant bölgəsinə çevrildi. Bu proses İranın indiki fars merkezli, rejimində daha da sürətlənib və o dərəcədə institutlaşdırılıb ki, Amerika Saddam rejimini yixabdan sonra(2003), Iran hakimiyyət bascilarinin bir gizli toplantısinda Cənubi Azərbaycanda böyük sərmayə yatirma haqqında sonrana verilən cavab sızdırılıb ve ifsa olundi. Ayətullah Ali Xameneinin hazırkı müşaviri, İranın keçmiş xarici işlər naziri Əli Əkbər Vilayəti etiraf edib ki, “Azərbaycan birinci və ya sonuncu dəfə (gec-tez) İrandan ayrılacaq və mən bu vilayətlərə sərmayə qoymağı sistem üçün yaxşı hesab etmirəm ".
Son on illerdə Azerbaycanda milli tələblərin artması və müstəqillik hərəkatının yüksəlişi səbəbindən rejimin irqçi siyasətlərinin tətbiqi də artıb.
Urmu gölünün dağıdılması
Urmu gölünün dağıdılmasına 80-cı illərin sonlarında gölün ortasında 16 km avtomobil yolu və 1,5 km körpünün tikintisi ilə başlanmışdır. Bu infrastruktur gölü təqribən iki bərabər hissəyə ayırır və suyun bir yarısından digər yarısına axınını azaldır. Bundan əlavə, göldə suyun təbii dövriyyəsinin qarşısını alır və suyun həddindən artıq duzluluğunun artmasına səbəb olur. Amma ən dağıdıcı amil 99 bəndin tikintisidir ki, onlardan 39-u Urmu gölünün suyunu təmin edən 13 əsas çayın yatağındadır. Qeyd edək ki, bəndlərin suyundan faydalananlar yerli əkinçilər deyil, İran rejimi " Sepah" komandirlərinin nəzarətində olan şirkətlər olub. Bu gölün 32 milyard kubmetr suyu var idi (1974-95). Hazirda (2014 Auqust) onun cəmi 2 milyard kubmetr suyu var və su həcminin demək olar ki, 95%-ni itirir. Gölün orta səviyyəsi illər arasında (1971-95) təxminən 6100 km idi. Habelə, gölün 13 həyat xəttini (əsas çaylarını) kəsərək, 2014-cü ilin avqust ayına kimi ilkin sahəsinin ölçüsünün 85-90%-ni itirib.Rəsmi Tehran gölün qurumasının səbəbini tamamilə qlobal iqlim dəyişikliyi və quraqlıqdan irəli sürür, lakin elmi və sənədli araşdırmalar belə təsirlərin 5%-dən azını göstərir.
Məsələn, Türkiyədən cəmi 150 km məsafədə yerləşən Van gölünün eyni müddət ərzində suyun səviyyəsində və ölçüsündə heç bir azalma olmayıb. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ətraf mühit üzrə ekspertləri quraqlığın təsirinin cüzi olduğunu və İran hökuməti tərəfindən qoruma idarə oluna biləcəyini bildiriblər.
Lakin Azərbaycan xalqı Urmu gölünün xilası üçün İran hökumətindən heç bir ciddi cəhd gözləmir,. Çünki onlar hesab edirlər ki, İran rejiminin Urmu gölünü qurutmasi üçün gizli məqsədi var və o, Azərbaycan türklərini öz tarixi torpaqlarından qovaraq, onun yerinə İraqlı mühacir kürdləri məskunlaşdirib, onlara yerli adina kimliklər verib, əhalinin tərkibini dəyişdirmək üçün panfarsizmin irqçi layihəsini həyata keçirməkdir. Nəhayət, Azərbaycanla Türkiyə sərhədində iki qardaş xalq arasında divar kimi sədd çəkəcək dir. Şübhəsiz ki, bu çirkin hərəkət fars rejiminin kürd xalqına dəstəyi deyil, əksinə, qeyri-fars millətlər arasında gərginlik yaradmaq və bütün bu hərəkatları zəiflətmək məqsədi daşıyır. Eyni siyasət Əhvaz əyalətində də sürətlə həyata keçirilir.
Həmçinin Azərbaycan fəalları arasında gölün altından lityum ve uranyum axtarışında rejimin gizli nüvə ambisiyalarının yeri olan Urmu gölündən yüksələn şoranlığın hərbiləşdirilməsi və duzlu torpaqların zəhərli maddələrin zibilxanasına çevrilməsi ilə bağlı fərziyyələr var.
Digər tərəfdən, Tehran rejiminin Urmu gölünü xilas etməməkdə məqsədyönlü olduğu çox açıqdır. Onlar Xəzər dənizindən, Karun çayından və Ərəb körfəzindən İranın mərkəzindəki Fars səhra ərazilərinə su kanalları çəkmək üçün milyonlar dollar xərclədikləri halda, Urmu gölünü xilas etmək üçün sadəcə boş vədlərlə kifayətlənirlər. Rejim məmurları tərəfindən Urmu gölünü xilas etməkdən, külli miqdarda pul ayırmaqdan, hətta İranla ümumiyyətlə ümumi sərhədi olmayan Gürcüstan Respublikasından su gətirmək üçün qalmaqallı planlar hazırlamaqdan mübahahisə edən saysız-hesabsız seminarlar keçirilir! Amma praktiki olaraq gölün bərpası üçün heç bir tədbir görülməyib və bərpasına heç bir vəsait xərclənməyib. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı (UNDP) Urmu gölünün ekoloji problemlərinin həlli üçün İrana 135 milyon dollar ayırdı, lakin bu pul da yoxa çıxıdi.
Urmu gölü indi duz səhrasına çevrilib və onun qalan kiçik hissəsində çox duzlu və çirkli su var. Hazırda Urmu gölünün quruması bölgənin iqlimini praktiki olaraq dəyişib. Mütəxəssislərin fikrincə, 10 milyard kubmetrdən çox duz bölgəyə yayılacaq ki, bu da ətraf mühit, kənd təsərrüfatı, dolanışıq və insan sağlamlığı fəlakətinə səbəb olacaq. Bölgə boyu başlayan duz fırtınası təkcə gölün ətrafındakı 6 milyon insanın sağlamlığını və varlığını deyil, digər ərazilərdəki milyonlarla insanın həyatını da təhlükə altına qoyur.
Xəbərdarlıq və İctimai Etirazlar
Ekoloji ekspertlərin ilkin xəbərdarlığına İranin Fars müstəmləkəçi rejimi heç bir əhəmiyyət veməyib. Lakin, 2006-cı ildə Azərbaycan xalqının ictimai etirazları İranin siyasi səhnəsini təşvişə salib və hökumətin reaksiyasina sebeb oldu. Rejim ört-basdır etməyə cəhd etdi amma bacara bilmedi. Kütləvi etirazlar müxtəlif formalarda və sivil şəkildə davam etdi. Milli fəalların ifşaedici çıxışlari hökumətin Urmu gölünün mühafizəsi ilə bağlı səhlənkarlığını üzə cixardilar. Gölə bir şüşə su tökmək və “Urmu gölü susuzdi” şüarı kimi simvolik hərəkətlər, rejim tərəfindən təhlükəsizlik xəbərdarlığı və şiddətli repressiyalarla siyasi-təhlükəsizlik forması aldı. Yalnız bir halda 150-dən çox adam həbs edilib, onlardan bəziləri uzun müddətə azadlıqdan məhrum edilib.
Bir il sonra Təbrizdə Ümumdünya Ətraf Mühitin Mühafizəsi Günündə daha bir böyük nümayiş keçirildi və bunun sonunda 70-dən çox etirazçı həbs olundu. 2013-cü ilin sentyabrında İran parlamenti gölün bərpasını müzakirə etmək üçün iki fövqəladə qanun layihəsini ləğv etdikdən sonra Təbriz və Urmulı minlərlə insan, Fars azlıq hökuməti tərəfindən Urmu gölünün qəsdən qurudulmasına qarşı kütləvi nümayiş təşkil etdi. Etirazçılar " Urmu gölü can verir – Iran onun qətlinə fərman verir” kimi şüarlar səsləndirib və o zamankı prezident Əhmədinejada ünvanlanmış :“Cənab Əhmədinejad, Urmu gölünün böhranı İranın Nüvə Böhranından daha az əhəmiyyət kəsb edir?” Hökumət agentləri zorakı hücumla iki etirazçını öldürüb, çoxlu insanı yaralayıb ve onlarla milli fəalli həbs ediblər. Eyni zamanda Avropa və Şimali Amerikada yaşayan azərbaycanlılar da etiraz aksiyaları keçiriblər.
2013-ci ilin iyununda keçirilən prezident seçkiləri zamanı Həsən Ruhani Urmiya gölünün xilası üçün lazımi tədbirlər görəcəyinə söz vermişdi. Amma 5 illik prezidentliyindən sonra nəinki gölün xilası üçün heç bir iş görmədi, həm də vədinin əksinə olaraq, bəndlərin tikintisi davam etdi və iki böyük çayın üzərində daha iki bənd tikildi və Urmu gölünə gedən suyun qarşısını tamamilə kəsdi. Xalq etirazları və təpkilərinin davam etməsi, ilk dəfə olaraq Iran məclisində olan xeyli sayda azərbaycanlı nümayəndələrini cəlb edib. İran parlamentinin Türk fraksiyasının 115 üzvü Ruhani hökuməti tərəfindən gölün bərpa edilməməsinə etiraz olaraq prezidenti sorğu-sual etmək və impiçment elan etmək üçün bəyanatla çıxış edərək parlament sədrinin və Ruhani tərəfdarlarının müdaxilələri ilə üzləşdiklərini bildiriblər.
Urmu gölünü xilas etmək üçün beynəlxalq ekspertlər tərəfindən təklif olunan həllər
İran hökumət rəsmilərinin rəyinin əksinə olaraq beynəlxalq ekoloji ekspertlər Urmu gölünün qurumasının iqlim dəyişikliyi və quraqlıqla heç bir əlaqəsi olmadığını düşünürlər. Bu fəlakət daha çox onilliklər ərzində ətraf mühitə etinasızlıq, keçid yol və körpünün tikintisi, həddən artıq bəndlərin virlmasi və yeraltı suların və çayların nəzarətsiz çıxarılması ilə bağlı idi. Gölü xilas etmək üçün təklif olunan həll yollarına qonşu su hövzələrindən suyun ötürülməsi, çoxlu sayda bəndlərin götürülməsi, Zab çayından, Xəzər dənizindən gətirilməsi suyun gətirilməsi və kənd təsərrüfatının suvarılması və ekosistemin qorunması üçün kompleks su idarəetmə proqramının həyata keçirilməsi daxildir.
Yaponiya hökuməti və bəzi Avropa ölkələri Urmu gölünü xilas etməyə hazır olduqlarını bəyan ediblər. 2014-cü ilin may ayında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nümayəndəsi Gari Luis Yaponiyanın Urmu gölü böhranının həlli üçün bir milyon dollarlıq yardımın imzalanması mərasimində demişdi: “Elmi sübutlar Urmu gölü hövzəsinə daxil olan suyun çox hissəsinin hələ də təbii su ilə ola biləcəyini göstərir. Gölə təbii şəkildə su axmasına icazə verdi halda - onu yenidən doldurmaq olar və kənd təsərrüfatını və sənayeni qidalandırmaq üçün kifayət qədər su təmin etmek olar" əslində "bu tarazlıq məsələsidir, bu problemi həll etmək olar." O, həmçinin qiyd etdiki “bu problemi elm və təcrübə balansı əsasında həll etmək olar” dedi. Ona görə də əgər vicdan varsa, İran hökuməti rəsmi və dağıdıcı siyasətini dəyişməlidir”.
Bununla belə, İran hökuməti Urmu gölünü xilas etməyin qeyri-mümkün olduğuna inandırmağa çalışan rəsmi təbliğat xəttini aparmağa davam edir. 2014-cü ilin iyununda İran məclisının iclaslarının birində Tehrandan olan bir millət vəkili demişdi: “Urmu gölü öldü, pulumuzu ona sərf etməməliyik, Bunun əksinə gölün ətrafındakı yerli insanlara kömək etməliyik, bir az pul verməliyik ki, başqa əyalətlərə köçsünlər." Bu onu göstərir ki, hazırda İran adli ölkədə etnik təmizləmə yeni formasında baş verir. Keçmiş Sovet İttifaqının totalitar və kommunist rejimi dağılana qədər (1991) Rus kommunit müstəmləkəçi reijmi Qazaxıstan və Özbəkistanda. Aral dənizinin ölümünü elan etmək üçün eyini siyasəti tətbiq etmişdi.
Lakin Sovet hökumətinin bu fəlakətli və xain siyasəti müstəqil və milli Qazaxıstan hökuməti tərəfindən Aral gölünün ümid və dirçəldilməsi siyasətinə çevrildi. Milli və müstəqil hökumətin yüksək rəhbərliyi müasir elmi layihələr yaratmaqla Aral gölünün yarısını dirçəltməyə nail olmuşlar. Bir neçə il kimi qısa müddətdə su və balıqlar öz dənizlərinə, insanlar isə sahilyanı şəhərlərinə, normal hayat və yaşayış yerlərinə qayıtmışdırlar.
Uğurlu qlobal nümunələrə baxmayaraq, İran rejimi beynəlxalq ekspertlərin Urmu gölünü xilas etmək üçün təklif etdiyi planlara məhəl qoymur. Müxtəlif hiylələrlə digər ölkələrin xilasetmə planlarının həyata keçirilməsinə və texniki yardıma girişinin və birbaşa iştirakının qarşısını almışdır. Hətta bəzən İran hökuməti bəzi ölkələrin ekoloji təşkilatlarını çaşdırmağa və susdurmağa müvəffəq olmuşdir. Digər tərəfdən, Urmu gölün məhv edilməsi ilə bağlı, İran rejiminin gizli siyasəti, dövlət rəsmiləri tərəfindən uydurucu formada əslandırılır. Bir tərəfdən gölün ölümünü tərənnüm edib "Urmu glünün işi bitdi" söyləyirlər, digər tərəfdən timsah göz yaşları tökməklə məşğuldurlar. Bu dəfə xalqın xilaskarı kimi məsləhət görürlər ki, “Azərbaycan xalqı regionda duz fırtınası, münbit torpaq olmaması, görmə, nəfəs almağın yayılması səbəbindən yaşamağa davam edə bilməyəcək, ürək və ağciyər və müxtəlif dəri xəstəlikləri var və onlar köç etməlidirlər.
Digər tərəfdən, Urmu gölün məhv edilməsi ilə bağlı, İran rejiminin gizli siyasəti, dövlət rəsmiləri tərəfindən uydurucu formada əslandırılır. Bir tərəfdən gölün ölümünü tərənnüm edib "Urmu glünün işi bitdi" söyləyirlər, digər tərəfdən timsah göz yaşları tökməklə məşğuldurlar. Bu dəfə xalqın xilaskarı kimi məsləhət görürlər ki, “Azərbaycan xalqı regionda duz fırtınası, münbit torpaq olmaması, görmə, nəfəs almağın yayılması səbəbindən yaşamağa davam edə bilməyəcək, ürək və ağciyər və müxtəlif dəri xəstəlikləri var və onlar məcburi köç etməlidirlər. Hökumət rəsmiləri, 5 milyondan artıq əhalinin Azərbaycandan Mərkəzi Quru Yaylaya necə köçürülməsinə hazırlaşmalıdırlar".
Problemi həll etmək üçün gölün ölümünün mədhiyyəsini oxudular və dərsliklərdə Urmu gölünü coğrafi xəritədən çıxardılar. Və bu dağıntılar təkcə Fars azlıq rejimindən deyil, rejimin Fars müxalifət quruplarida, müxtəlif formalarda o cümlədən, azərbaycanlıların etirazlarını dəstəkləməmək, xəbərlərini boykot etmək və onların Azərbaycana qarşı rejimlə eyni yöndə və cibhdəsi durmasidir. Bu, bir daha sübut edir ki, Azərbaycan millətinin kimliyinin və varlığının məhv edilməsinə gəldikdə, panfars nifrəti o qədər dərindir ki, İranın yalançi demokratları, müxalifəti həmisə bu cinayətkar rejimin və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun yanında olublar.
Son söz
Urmugölünün taleyi onun ətrafındakı geniş ərazilərdə yaşayan insanların həyatı ilə bağlıdır. Əslində Güney Azərbaycanın varlığı ondan asılıdır. Azərbaycan Türk milleti hesab edir ki, son 20 ildə gölün qurudulmasını planlaşdıran və mərhələli şəkildə həyata keçirən İran rejimidir. Bu arada Azərbaycan xalqının ekoloji tələbləri, geniş və davamlı vətəndaş etirazları fars rejiminin təhlükəsizlik qüvvələrinin sərt repressiyaları ilə üzləşib. Belə çətin vəziyyətdə, Güney Azərbaycan xalqı öz səsini müxtəlif yollarla dünya icmasina çatdırıb. Təəssüflər olsun ki, bəzi əcnəbi hökumət rəsmiləri bu fəlakəti yanlış və qeyri-siyasi başa düşdüyündən, rejimin aldatmaları ilə onların əməli dəstəyi hədəfə çatmadı. Urmiya gölünü bu ekoloji fəlakətdən xilas etmək üçün tam əminliklə dünyaya bəyan edirlər ki, Azərbaycanın müqəddəs incisi olan Urmu gölünün əslində İranın Fars hökumətinin düşünülmüş siyasəti ucbatından qətlə yetirilməsidir.
Rejimin gizli məqsədi həmin bölgənin əhalisinin mütləq əksəriyyətini təşkil edən Azərbaycan türk millətini, öz doğma yurdundlaindan köçürərək, onun yerinə Iraq Kürd qacqinlarini qoyaraq bölgənin demoqrafik strukturunu dəyişdirmək mənasına gələn irqçi panfarsizm layihəsini həyata keçirməkdir. Bu isə bir millət üçün ən böyük xəbərdarlığıdır ki, öz torpağının bir hissəsini, min illərdir yaşadıqları torpağı məhv etmək təhlükəsinin qarşisini almadaq üçün necə mübarizə aparmalıdir.
August 25, 2014
..................*****..................
